طراحی ابزارسنجش مدیریت دانش در آموزش عالی و آزمون آن در دانشگاه بیرجند

آموزش و پژوهش دو کارکرد اصلی دانشگاه هاست که پرداختن شایسته به آن ها مستلزم بهر ه برداری صحیح و اصولی از دانش و اطلاعات موجود است. دانشگاه ها عمده ترین مراکز تولید و اشاعه دانش هستند و نوآوری و در نتیجه خلق دانش جدید همواره از مهم ترین کارکردهای موسسات آموزش عالی به شمار آمده است. در این راستا، بیش-ترین اهتمام جامعه دانشگاهی در ارتقای دانش و تقویت سرمایه های فکری با بهره مندی از منابع موجود بوده است. این منابع نه تنها شامل منابع اطلاعاتی، بلکه نیروهای فکری و منابع انسانی نیز می باشد. در نتیجه، لازم است با به کارگیری شیوه های صحیح مدیریت منابع مورد نظر شناسایی و به گونه ای سازمان یافته مورد بهره برداری قرار گیرند (حاضری، 1385)، و با توجه به این که دانش یکی از عوامل بنیادی است که کاربرد موفق آن، به دانشگاه ها کمک می کند تا خدمات بدیع ارائه دهند و در محیط متکی بر دانش است که دانشگاه ها و موسسات آموزش عالی قادر می شوند مزیت های رقابتی و برتری های علمی خود را هم چنان حفظ نمایند (نعمتی،1384)، و این که امووزه در عصر شتابان دانش و فناوری که سیمای مراکز آموزش عالی به کلی در حال تغییر است، برخورداری اساتید از دانش، اطلاعات، فنون، اصول و راهبردهای آموزشی به تنهایی کافی نیست؛ بلکه سازماندهی، به کارگیری و استفاده ی بهنگام و بجا از اطلاعات در محیط های آموزشی امری ضروری است. به عبارت علمی تر، مدیریت دانش؛ سازماندهی، بازیابی، انتقال و نشر دانش را از مراکز علمی از قبیل دانشگاه ها آغاز می کند، سرمایه عقلانی فراگیر را با ایجاد انگیزه های راهبردی به کار می گیرد و به چرخه حیات دانش که یادگیری سازمانی را بنا می نهد در جامعه سرعت می بخشد. همان گونه که کتابخانه بدون سازمان، جز انبار کتاب چیزی به ذهن متباتر نمی کند، دانش پراکنده ، اطلاعات ناقص و نامنظم نیز به حل مشکلات زندگی کمکی نخواهند کرد. اساتید با طراحی و سازماندهی دانش، علاوه بر گسترش آموزش های رسمی، می توانند آموزش های ضمنی را در کلاس با مشارکت فراگیران سامان دهند و برای پیشبرد اهداف تعلیم و تربیت از آن استفاده کنند. مدیریت دانش شامل طیف وسیعی از فعالیت ها است که برای مدیریت، مبادله، خلق یا ارتقای سرمایه های فکری در یک سازمان به کار می رود، لازم به ذکر است که موسسات دانشگاهی به عنوان مراکز تولید و اشاعه دانش بیش از هر سازمان دیگری نیازمند اجرای مدیریت دانش هستند. مدیریت دانش فرایند ترکِیب بهینه دانش و اطلاعات در سازمان و ایجاد محیطی مناسب به منظور تولید، تسهیم و به کارگیری دانش و تربیت نیروهای انسانی خلاق و نوآوراست. چرا باید از مدیریت دانش بهره جست؟ مهم ترین اهداف یک موسسه در زمینه مدیریت مطلوب تر دانش شامل حفظ و نگهداری اعضای کلیدی سازمان، ارتقای سیستم انگیزشی، شناخت محیط و بهبود خدمات دهی به ارباب رجوع است (جمشیدی، 1384). هاینس (2001) مدیریت دانش را فرایندی می داند که میتنی بر چهار رکن است: 1. محتوا: که به نوع دانش (آشکار و یا نهفته) مربوط می شود 2. مهارت: دستیابی به مهارت هایی جهت استخراج دانش. 3. فرهنگ: فرهنگ سازمان ها باید مروج توزیع دانش و اطلاعات باشد. 4. سازماندهی: سازماندهی دانش موجود. کارل ویگ (2002) معتقد است که مدیریت دانش یعنی ایجاد فرایندهای لازم برای شناسایی و جذب داده، اطلاعات، و دانش های مورد نیاز سازمان ها از محیط بیرونی و درونی و انتقال آن ها به تصمیم و اقدامات سازمان و افراد. بالنت مدیریت دانش را فرایندی می داند که سازمان ها از آن طریق اطلاعات جمع آوری شده خود را به کار می گیرند (ابطحی، صلواتی، 1385: 34). حال با این که دانشگاه ها خود مخازن دانش هستند؛ تاکنون توجه کافی به سرمایه های فکری و منابع علمی تولید شده به وسیله جامعه دانشگاهی مبذول نداشته اند، بدین سان که تا به امروزهیچ گونه کنترلی بردانش غیرمکتوب— دانش موجود در اذهان— صورت نگرفته و اطلاعات مدون تولید شده در داخل نیز به ندرت به گونه ای مجتمع و یکپارچه جمع آوری و در چارچوبی نظام مند مدیریت شده است (حاضری، 1385). با توجه به این که جامعه دانشگاهی را عموماً صاحبان خرد و طالبان علمی شکل می دهند که همگی دارای درجاتی از دانش هستند و به رشد آن علاقه مندند، تدارک بستری مناسب و تدبیر راهکارهای مساعد می تواند بسیاری از این افراد را به کسب دانش بیش تریا انتقال دانش خود به دیگران مصمم سازد و اشتراک بیش تر دانش و بهره مندی بهتر از آن را به دنبال داشته است (حاضری، 1385). بنابراین دریافته می شود که تولید دانش به عنوان یکی از کارکردهای مورد انتظار دانشگاه ها و موسسات آموزش عالی از جایگاه ویژه ای برخوردار است و در رتبه بندی آن ها تأثیر بسزائی دارد. تولید دانش با به کارگیری دانش برای ایجاد دانش ارتباط مستقیم دارد و این فرایند مستلزم آن است که اعضای هیأت علمی، مدرسان و محققان و پژوهشگران دانشگاه راه های یافتن دانش و اطلاعات را بشناسند. تولید دانش در دانشگاه ها نتیجه فعالیت های پژوهشی و علمی اعضای هیأت علمی، مدرسان و پژوهشگران دانشگاه است که معمولاً به صورت تولید مقالات پژوهشی و تدوین و ترجمه کتاب های علمی نمود پیدا می کند و جزء وظایف آنان است (رسول آبادی، 1386). با توجه به پژوهش های انجام شده در زمینه مدیریت دانش در آموزش عالی، ملاحظه می شود که با کاربست مدیریت دانش در دانشگاه ها کار تدریس و یادگیری بهبود می یابد (مک کارتی ، 2006) پزوهش حاضر در دو قسمت اصلی تدوین شده است در آغاز با بررسی پیشینه مدیریت دانش مدل های آن را بررسی کرده و سپس مولفه ای اصلی را با توجه به محیط آموزش عالی، که یک محیط مشارکتی به حساب می آید، انتخاب کرده و براساس آن پرسشنامه ای طراحی خواهد شد و در نهایت این پرسشنامه روی نمونه در دسترس(دانشگاه بیرجند) اجرا خواهیم شد . مدلهای مورد بررسی به شرح زیر هستند: مدل عمومی مدیریت دانش شامل خلق ، تبادل ، کاربرد ، سازماندهی است. مدل پری و تومی شامل: مدیریت تغییر، ابزار دانش، اندازه گیری دانش، مدیریت، مفهوم دانش، محتوای دانش. مدل رن جانسون ، به کارگیری مدیریت دانش را با توجه به در نظر گرفتن دو عامل میزان پیچیدگی کار و میزان تعاملات مورد نیاز برای انجام آن کار، عملی می داند. مدل ادل و گراسیون میتنی بر دو رکن اساسی فرایندهای ی دانش شامل(ایجاد دانش، شناسایی دانش، جمع آوری، سازماندهی، توزیع، ارزیابی وتطبیق، به کارگیری دانش) و فراهم کننده های دانش شامل(رهبری، فرهنگ، تکنولوژی، اندازه گیری دانش). مدل استیوهالس استراتژی های شش گانه ای را به شرح زیر ارائه کرده است جستجوی دانش جدید، ایجاد دانش و یادگیری، ذخیره، حذف دانش زائد، توزیع، بکارگیری دانش(ابطحی و صلواتی ،1385: 50) مدل هیسگ(2000) از چهار فرایند، خلق، ذخیره، نشر و بکارگیری تشکیل شده است. مدل بک من(1999) هشت مرحله زیر را برای فرایند مدیریت دانش پسشنهاد داده است: 1- شناسایی کردن: تعیین صلاحیت های درونی، منبع استراتژی، قلمرو دانش؛ 2- به بند کشیدن : رسمی کردن دانش موجود؛ 3- انتخاب کردن: تعیین ارتباط دانش، ارزش و دقت، رفع دانش های ناسازگار؛ 4- ذخیره کردن" معرفی حافظه یکی شده در مخزن با انواع الگوهای دانش؛ 5- تسهیم : توزیع دانش برای استفاده کنندگان به طور خودکار بر پایه علاقه وکار و تشریک مساعی دانش در میان گروه ها؛ 6- به کار بردن : بازیافتن و استفاده دانش در تصمیم گیری ها، حل مسائل، خودکار کردن و پشتیبانی کار و مددکاری شغل و آموزش؛ 7-ایجاد کردن" تولید دانش جدید در حین تحقیقات، تجربه کردن کار و فکر خلاق؛ 8- تجارت کردن : فروش و معامله، توسعه و عرضه کردن دانش جدید به بازار در قالب محصولات وخدمات(احسانی،1385) جاشاپارا، مدیریت دانش را در قالب یک فرایند چهار حلقه ای این گونه تعریف می کند: فرایندهای یادگیری اثربخش که توأم با خلق، سازماندهی، تبادل دانش(اعم از ضمنی و آشکار که با استفاد? مناسب از فناوری و محیط فرهنگی محقق می شود)، و با به کار بستن آن سبب ارتقای سرمایه عقلانی سازمانی و بهبود عملکرد آن می شود (خرقانی،سسله،1385). 1. خلق دانش: خلق دانش، فرایندی بی پایان است که شامل خلق اندیشه های جدید، شناخت الگوهای تازه، و ترکیب قواعد جدا از یکدیگر و ایجاد فرایندهای جدید به منظور ایجاد و خلق دانش است (نظری،1382،ص262-263؛ خرقانی، سسله، 1385). 2. سازماندهی دانش: این مرحله، به ذخیره، ثبت، ضبط و نگهداری دانش در شکل و یا چارچوبی اشاره دارد که پیوستگی اجزای آن را حفظ کند و قابلیت باز یابی و استفاده توسط کارکنان سازمان داشته باشد. در حقیقت، سازماندهی دانش، پیش زمینه لازم برای انتقال و تبادل دانش است. به عبارت دیگر ، ذخیره و ثبت دانش در قالب اینترانت، پوشه ها و ... پیش قابلیت لازم را برای انتقال و تبادل آن فراهم می آورد (لطیفی،1383؛ خرقانی، سلسله، 1385) 3. تبادل دانش: عبارت است از حرکت، وپخش دانش بین افراد وپایگاه های دانش به طور مکانیزه و غیر مکانیزه وبه صورت دو سویه. در حقیقت 90درصد از موفقیت مدیریت دانش، به تبادل صحیح دانش بستگی دارد وتبادل دانش از فردی به فرد دیگر، از لوازم اساسی چرخه مدیریت دانش اثر بخش است. انتقال دانش بین اعضای سازمان، مستلزم استقرار فرهنگ" تسهیم دانش قدرت است" به جای فرهنگ" دانش قدرت است" می باشد ( لطیفی،1383؛ خرقانی، سلسله، 1385). 4. به کاربستن دانش: به کاربستن دانش اشاره به این مطلب دارد که اندیشه ها و دانش به دست آمده، بدون جهت گیری در مورد این که چه کسی آن ها را مطرح کرده است، در صورت مفید و مناسب بودن مورد استفاده قرار گیرد. این حلقه اشاره دارد به آمیختن دانش با عمل، یعنی به کاربستن دانش و انعکاس آن در خدمات و کالاهای یک سازمان(کاومن ، 2004،ص150؛ خرقانی، سلسله، 1385). در نهایت مدیریت دانش در محیط های مشارکتی و بالاخص در آموزش عالی، که در این محیط تقسسیم دانش در بین افراد مانند دانشجویان، استادان، مدیران دارای اهمیت زیادی است. برای استفاده از دانش در سازمان، 4 فعالیت در فرایند مدیریت دانش وجود دارد: الف)اکتساب دانش، شامل:شناسایی دانش(تعیین منابع ونوع دانش)، گرداوری دانش(جمع کردن و تبدیل دانش بر طبق مشخصات مورد نیاز)، تطبیق دانش (طبقه بندی دانش)، سازماندهی دانش (آماده سازی و ترسیم دانش در نیازهای خاص)، ذخیره سازی دانش(نگهداری و مشخص دینامیکی دانش). ب) ذخیره سازی: این فرایندی است که به وسیله آن دانش در مخازن نگهداری می شود. این مخازن می تواند اسنادی باشد که سازماندهی و طبقه بندی شده است تا جستجو یا دسترسی صریح به دانش را امکان پذیر سازد. ج) انتشار دانش: نظام مدیریت دانش می تواند دانش را دریک محیط مشارکتی اصولا با 4 روش منتشر کند. نوع انتشار بستگی دارد به اینکه روش ارتباط به صورت همزمان یا غیر همزمان یا ترکیبی از هر دو باشد. د) بکارگیری دانش: در این فرایند، علم چگونگی بکارگیری نظام مدیریت دانش در یک محیط مشارکتی افزایش خواهد یافت. این افزایش دانش برای مقاصد خاصی از قبیل حل مشکلات، تصمیم گیری، و یادگیری مورد استفاده قرار می گیرد (احسانی ، 1385). با بررسی این مدلها به نظر می رسد که تقریبا تمامی مولفه های در نظرگرفته شده در فرایند مدیریت دانش توسط صاحبنظران یکسان می باشند . بنابراین در این پژوهش مدل احسانی (1385) که برای کاربرد در آموزش عالی طراحی شده به نظر می رسد تمامی مولفه های ضروری را در برگرفته و به عنوان مبنایی برای تدوین پرسشنامه در نظر گرفته خواهد شد. پیشینه تحقیق به دنبال مطالعه و بررسی پیشینه تحقیق ، پژوهشی که دقیقاً با این پژوهش یکسان باشد انجام نشده است، از این رو برای نوشتن پیشینه ، به تحقیقاتی اشاره می شود که موضوع آن ها، مدیریت دانش و اجرای آن در دانشگاه ها باشد: سانترو و گوپالاکریشمن (2000) تبادل دانش بین21 مرکز تحقیقاتی دانشگاهی و 189 شرکت را در ایالات متحده امریکا بررسی کردند و به این نتیجه رسیدند که تبادل دانش هنگامی تسهیل می شود که دانشگاه ها دارای ساختار سازمانی ماشینی، فرهنگی ثابت و استوار، از اهداف روشنی برخوردار باشند و همچنین ارتباط بین افراد براساس اعتماد و اطمینان بنا شده باشد. راولی (2000) در پژوهشی با عنوان «بررسی میزان آمادگی موسسات آموزش عالی برای اجرای مدیریت دانش»، قابلیت اجرایی مفاهیم مدیریت دانش را در آموزش عالی انگلستان بررسی کرده است. وی بیان می کند در حالی که سامانه های تسهیل کننده ای مانند کتابخانه ها، ایتنرنت و مانند آن وجود دارد که ضمن تهیه داده و اطلاعات برای دانشجویان به اجرای بهتر مدیریت دانش در دانشگاه ها کمک می کند ولی چالش هایی در ارتباط با مدل چهار عنصری دانپورت و پروساک وجود دارد. از جمله این که بسیاری از مخازن دانش خوب سازماندهی نشده اند و یا حتی ارتباط بین مخازن مختلف(راه های دسترسی به دانش) به طور واضح مشخص نیست. وی در پایان چنین نتیجه گیری کرده است که مدیریت دانش موثر و کارآمد نیازمند تغییرات مهم و جدی در فرهنگ و ارزش ها، ساختار سازمانی و نظام های ارزشگذاری و پاداش دهی است. مارتین و مارین (2005) در پژوهشی با عنوان«نقش رهبری موسسات آموزش عالی در فرایند دانش» به بررسی نقش های کلیدی رهبری در آموزش عالی پرداخته است. آنان تأثیر رهبری را در شش حوزه کلیدی: مدیریت محیط، مدیریت شبکه، مدیریت سازمان، مدیریت سیاست، مدیریت بحران، مدیریت شکاف دانش و آماده سازی رهبران آینده بررسی کردند. طبق یافته های به دست آمده، عامل رهبری کنترل وسیعی بر محیط پردازش دانش و مدیریت آن دارد. ژنگ ، هوانگ تونلی ، جینگ (2005) در پژوهشی با عنوان «مدیریت دانش تطبیقی:مطالعه مقدماتی بین دانشگاه های چین و آمریکا» به تجزیه وتحلیل و مقایسه چهار عامل اصلی شامل اولویت ها، نیازهای دانش عملکردی، ابزارهای فناورانه و ساختار مدیریتی مدیریت دانش بین دانشگاه های این دو کشور پرداختند. مک کارتی (2006) در پایان نامه دکترا با عنوان «مدیریت دانش، ارزیابی استراتژیک و فرایندهای استفاده از آن در آموزش عالی» به بررسی این امر پرداخته است که آیا فرایند مدیریت دانشی که در تجارت یا صنعت مورد استفاده قرار می گیرد، قابلیت اجرایی لازم را در موسسات آموزش عالی دارد؟ یافته ها نشان داد که: 1) با کاربست مدیریت دانش در دانشگاه ها، امر تدریس و یادگیری بهبود می یابد و دانش به راحتی میان همه اعضای هیأت علمی تسهیم می شود؛ و 2) توسعه مدیریت دانش کمک زیادی به کارکنان و دست اندرکاران دانش در آموزش عالی به ویژه در امر تحقیق می کند. والتن و گواریسکو (2007) در پژوهشی با عنوان «مباحث ساختاری مدیریت دانش در تبادلات بین المللی موسسات آموزشی» به بررسی و تجزیه و تحلیل روند دانش در تبادلات بین المللی موسسات آموزشی انگلیس و روسیه پرداختند. آنان با استفاده از تحلیل روند دانش در تبادلات بین المللی موسسات آموزشی انگلیس و روسیه پرداختند. آنان با استفاده از تحلیل شبکه اجتماعی سعی در شناسایی دقیق تفاوت های ساختاری میان موسسات و ریشه یابی این تفاوت ها در گذر زمان بوده اند. یافته ها حاکی از آن است که نقش نهادهای انگلستان در همکاری با یکدیگر، از یک روند نامنظم به یک نظام منظم ودقیق برای تصمیمات آگاهانه تبدیل شده، تا این که ابهام، عدم اطمینان و غیرقابل پیش بینی بودن را در سازمان کاهش دهد. قلی زاده (1383) تحقیقی با عنوان «نسبت میان فرایند تبدیل دانش و فرهنگ سازمانی» در دانشگاه مشهد انجام داده است، در این پژوهش با توجه به مولفه های اصلی نظریه نوناکو یعنی (اجتماعی شدن، برون سازی، ترکیب، درونی سازی) جایگاه مدیریت دانش در دانشگاه مشهد در ارتباط با فرهنگ سازمانی مورد بررسی قرار گرفت. یافته ها نشان داد که درونی سازی در قلمرو مدیریت دانش در دانشگاه مشهد از بالاترین جایگاه برخوردار است و به ترتیب، اجتماعی شدن، برون سازی و ترکیب در مراتب بعدی قرار گرفته اند و هم چنین براساس نتایج به دست آمده، میان فرهنگ سازمانی و درونی سازی، برون سازی و ترکیب رابطه معنادار وجود دارد، در حالی که این رابطه با اجتماعی شدن معنی دار نیست. با توجه به پژوهش های اندکی که درباره مدیریت دانش در آموزش عالی انجام شده است، این پژوهش با اهداف زیر تدوین شده است: هدف های کلی - بررسی مدلهای مدیریت دانش و انتخاب مولفه های اصلی فرایند مدیریت دانش در آموزش عالی - طراحی ابزار سنجش مدیریت دانش درآموزش عالی - پیاده سازی ابزار(پرسشنامه) طراحی شده بر روی نمونه در دسترس(دانشگاه بیرجند)